نادر علیدادی سلیمانی باستان‌شناس، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی در یادداشتی به بهانه ثبت جهانی کاروانسراهای ایرانی نوشت: در ایران به سبب قرار داشتن در شاهراه بازرگانی شرق و غرب و نیز گستردگی سرزمینی، از دیر باز به ایجاد راه های بازرگانی و نظامی و یا در مناطق کوهستانی غرب کشور به ساختن پل های بی شمار و تامین امنیت کاروان و کاروانیان توجه ویژه شده است. ایجاد و توسعه کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاوردهای معماری ایرانی بوده است، اسناد و شواهد باستان شناسی، سابقه ساخت ابنیه وابسته به راه را حداقل به دوره هخامنشی پیش می‌برد.

ساختمان هایی که به منظور استراحتگاه، سرپناه و یا ایستگاه‌هایی که به امر بَرید و اطلاع‌رسانی اختصاص داشت و در مواقع لزوم در کوتاه‌ترین زمان اخبار و اطلاعات را در مسیرهای مهم تجاری و نظامی شرق به غرب یا شمال به جنوب منتقل می‌ساخت.

حوادث و ناملایمات طبیعی و انسانی سبب شده است آنچه که از دوره پسا هخامنشی یعنی ادوار اشکانیان و ساسانیان تا سده‌های نخست دوره اسلامی بر جای بماند، محدود بوده و منوط به انجام پژوهش‌های باستان شناسی است، تنوع ویژگی‌های این دسته از آثار معماری سبب شگفتی و حیرت شده و از میان صدها کاروانسرا در پهنه‌ی سرزمینی ایران، دو کاروانسرا را نمی‌توان یافت که با نقشه و مشخصات واحد بنا شده باشد.

بخش قابل توجهی از معماری ایرانی که در دوره اسلامی به رشد، بالندگی، و بلوغ رسید، ساختمان کاروانسراهاست، تنوع اقلیمی و جغرافیایی این سرزمین دیرپای و پهناور از کناره‌های رود ارس در شمال تا کناره‌های خلیج فارس در جنوب، شهرها و آبادی‌های شرق و غرب ایران تا نواحی کویری بی آب و علف، تنوع چشمگیری را در جنس مصالح به کار رفته، نقشه و فرم کاروانسراهای متعدد با سبک و ویژگیهای متفاوت رقم زده است.

آنچه مسلم است این پدیده با ارزش معماری ایرانی در ارتباط با شکل‌گیری و رونق تجارت و بازرگانی صورت گرفته است و عوامل دیگری چون کاربرد نظامی، اطلاع رسانی و یا مذهبی در توسعه و تکامل آن نقش داشته است.

در درون شهرها و مراکز اقتصادی، راسته بازارها، سراها و کاروانسراها با تنوع چشمگیری در ادوار مختلف، بارانداز، محل کسب و تجارت و مامن و پناهگاه تجار و بازرگانان و قوافل بوده است که با سبک و معماری ملهم از سایر ابنیه مذهبی چون مساجد، مدارس و یا ابنیه آرامگاهی با مصالح مرغوب و ذوق هنری معماران بنا شده است.

سپس آرایه‌های زیبای هنری چون کاشیکاری، گچبری و یا آجرکاری با ظرافت و زیبایی وصف ناشدنی توسط هنرمندان چیره دست بر صورت آنها نقش بسته است، مکان‌یابی سراها و کاروانسراها در بافت شهری شهرهای کهن ایرانی و در محور راسته بازارها، تا قراردادن کاروانسرا به عنوان عضوی از مجموعه‌های بزرگ تاریخی چون میدان گنجعلیخان در کرمان با دسترسی سهل و آسان همواره مورد توجه طراحان و مهندسین در هر عصر و دوره ای بوده است.

 کاروانسراها به ویژه در کاروانسراهای درون شهری، نه فقط بارانداز کاروان‌های آنسوی اقیانوس هند تا شرق دور، بلکه محل تبادل، تعامل و تلاقی انسانها و اندیشه‌های انسانی و تقابل یا تعامل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بود.

کرمان را به درستی می‌توان سرزمین کاروانسراها دانست، این شهر حلقه اتصال راههای شرق و غرب و شمال و جنوب بود، راه‌هایی که از سواحل دریای جنوب تا خراسان بزرگ در شمال شرق تداوم می‌یافت و یا حلقه اتصال سرزمین‌های شرقی با فلات مرکزی ایران، زاگرس یا آنسوی زاگرس سرزمین‌های پست خوزستان و بین النهرین بود.

 در محور این راه‌ها، ابنیه‌ای برای استراحت کاروانیان، مامن یا پناهگاه آنان از سرمای زمستان، گرمای تابستان و یا حمله راهزنان بود و رباط‌ها ، خان ها، کاروانسرا ها و کارباط‌ها از ارزنده ترین ابنیه عام المنفعه بودند.

 در کاروانسراهای سواحل دریا تا به کرمان می‌توان رد پای هندوها را یافت، می‌شود با آنان تا رسیدن به شهرکرمان و اطراق در شهر شش دروازه همراه شد و آنگاه عدل‌های افکنده از بار شتران را به نظاره نشست، می‌شود عطر باقی مانده ازکیسه‌های هِل، فلفل و دارچین هند را در غرفه‌ها یافت.

در کاروانسراهای کرمان می‌شد با مذهب هندو آشنا شد، آنجا که تقابل یا تبادل فرهنگ، مذهب و آداب و رسوم و باورها بود. کاروانسرای جهانی شده گنجعلیخان، هتل کاروانسرای وکیل و در روزگار بعد آن، به ویژه در عصر آسایش و آرامش محمداسماعیل خان وکیل الملک نوری، ابراهیم خان ظهیرالدوله و حاج آقا علی خَیر یا ملل مختلفی چون تجار هندی کاروانسراها و سراهای متعددی در راسته بازار یا بازارهای فرعی شهر کرمان ساخته شد.

کاروانسراها در محور زیارتی خراسان در هر منزل، مامن و پناهگاهی شد برای زوار امام رضا (ع) تا جان‌های شیفته را از گرمای لوت عبور داده و به بارگاه امن ضامن آهو برساند.

انتهای پیام/